تهران - این هفته شاهد بحث‌های مجددی در مورد احتمال دیپلماسی ایالات متحده و ایران در میان درخواست‌های تازه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا از تهران برای آمدن به میز مذاکره بر سر برنامه هسته‌ای‌اش بودیم.
ترامپ از زمان به قدرت رسیدن در ژانویه، بارها اعلام کرده است که خواهان گفتگو با جمهوری اسلامی است، در حالی که تولید احتمالی سلاح‌های هسته‌ای توسط این کشور را تحمل نمی‌کند.
ترامپ روز جمعه در گفتگو با فاکس بیزینس گفت که نامه‌ای به آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران نوشته است. ترامپ خاطرنشان کرد: «من گفتم امیدوارم مذاکره کنید، زیرا این برای ایران بسیار بهتر خواهد بود.» با این حال، او گزینه نظامی را در صورت عدم تعامل ایران رد نکرد. وی اظهار داشت: «دو راه برای برخورد با ایران وجود دارد: نظامی، یا توافق.» وی افزود که توافق را ترجیح می‌دهد «زیرا من به دنبال آسیب رساندن به ایران نیستم.»
ساعاتی پس از انتشار این مصاحبه، ایرنا، خبرگزاری رسمی ایران، به نقل از نمایندگی دائم این کشور در سازمان ملل در نیویورک اعلام کرد: «ما هنوز چنین نامه‌ای دریافت نکرده‌ایم.»
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، در بدو ورود به شهر جده عربستان برای شرکت در اجلاس سازمان همکاری اسلامی، به طور جداگانه و بدون اشاره مستقیم به نامه ترامپ، به خبرگزاری فرانسه گفت که ایران تا زمانی که سیاست «فشار حداکثری» برقرار است، با ایالات متحده مذاکره نخواهد کرد.
ترامپ در اولین دوره ریاست جمهوری خود، کشورش را از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ ایران خارج کرد و از طریق کارزار «فشار حداکثری» خود، تحریم‌های اقتصادی علیه تهران را دوباره اعمال کرد. یک سال بعد، او شینزو آبه، نخست‌وزیر فقید ژاپن را با نامه‌ای به خامنه‌ای به مأموریت میانجیگری به تهران فرستاد. در جلسه تهران، خامنه‌ای این پیشنهاد را رد کرد و گفت که به رئیس‌جمهور آمریکا اعتماد ندارد. گزارش شده که او هرگز نامه را باز نکرده است.
رهبر ایران دو بار، در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۲، مورد خطاب باراک اوباما، رئیس‌جمهور سابق آمریکا قرار گرفت. مقامات ایرانی دریافت این نامه‌ها را در سال ۲۰۱۴، زمانی که تهران و واشنگتن گفتگوهای مقدماتی را آغاز کرده بودند که منجر به توافق هسته‌ای چندجانبه شد، تأیید کردند.
جمهوری اسلامی در واکنش به خروج ترامپ از این توافق، برنامه غنی‌سازی خود را در فرآیندی مرحله‌ای - و در نقض تعهدات توافق هسته‌ای خود - افزایش داد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) از آن زمان بارها هشدار داده است که ایران در آستانه تولید اولین بمب اتمی خود است.
رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، معتقد است که تحریم‌ها نتوانسته‌اند ایران را بازدارند. وی در مصاحبه‌ای با بلومبرگ که روز جمعه منتشر شد، گفت: «کاملاً واضح است که این کشور یاد گرفته است که آنها را دور بزند. این برنامه به ویژه از سال ۲۰۱۸ به طور چشمگیری رشد کرده است.» گروسی پیشتر از پیشنهادهای ترامپ برای توافق با ایران استقبال کرده و خاطرنشان کرده بود: «ما باید در اسرع وقت وارد تعامل شویم، زیرا زمان در حال گذر است.»
کرملین همچنین نقش میانجیگری خود را تأیید کرده و اعلام کرده است که برنامه هسته‌ای ایران در مذاکرات با ایالات متحده گنجانده خواهد شد و این موضوع در ابتدا در نشست ریاض بین مذاکره‌کنندگان آمریکایی و روسی در فوریه مورد بحث قرار گرفت. روز پنجشنبه، رسانه‌های روسی از دیدار کاظم جلالی، سفیر ایران در مسکو، و سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه، در مورد «تلاش‌های بین‌المللی» برای حل مسئله هسته‌ای ایران خبر دادند.
روسیه متحد کلیدی ایران است و در سال‌های اخیر روابط خود را با تهران، به ویژه در زمینه‌های تجاری، امنیتی و نظامی، عمیق‌تر کرده است. رؤسای جمهور دو کشور، ولادیمیر پوتین و مسعود پزشکیان، در ژانویه در مسکو یک قرارداد مشارکت راهبردی بلندمدت امضا کردند.
پزشکیان در جریان انتخابات ریاست جمهوری تیرماه در ایران با پلتفرم تعامل با غرب به شهرت رسید. او در موارد متعددی پس از تحلیف خود، ابراز تمایل کرده است که مستقیماً با واشنگتن گفتگو کند.
با این حال، رهبر معظم انقلاب که حرف آخر را در مسائل سیاست خارجی ایران می‌زند، ماه گذشته در سخنرانی خود اعلام کرد که مذاکره با دولت فعلی آمریکا «عاقلانه و شرافتمندانه نخواهد بود»، هشداری که به نظر می‌رسد منجر به چرخش در رویکرد پزشکیان شده است. او این هفته به پارلمان ایران گفت که علی‌رغم تمایل اولیه خود، اکنون از توصیه خامنه‌ای پیروی می‌کند. «ما به سیاستی که رهبر معظم انقلاب تعیین کرده‌اند پایبند خواهیم بود و به هیچ وجه متفاوت عمل نخواهیم کرد.»
او این اظهارات را قبل از استیضاح عبدالناصر همتی، وزیر اقتصاد خود توسط نمایندگان مجلس بیان کرد، که مدت‌ها بود به دلیل ناتوانی در مهار کاهش ارزش پول ایران، ریال، از سوی جناح محافظه‌کار مورد انتقاد قرار داشت. این سقوط به ویژه از زمانی که ترامپ سیاست «فشار حداکثری» خود را از طریق یک یادداشت رسمی در فوریه دوباره معرفی کرد، شدید بوده است.
در مقابل، یک مقام وزارت بازرگانی ایران روز جمعه به رسانه‌های دولتی گفت که صادرات غیرنفتی این کشور به بالاترین حد خود در ۱۱ ماه گذشته رسیده است، که نتیجه تلاش تهران برای کاهش تأثیرات تحریم‌ها از طریق تجارت با متحدان منطقه‌ای و بین‌المللی است.
با این حال، پس از آنکه اسکات بسنت، وزیر خزانه‌داری ایالات متحده، تأیید کرد که ایالات متحده با جدیت سیاستی را دنبال خواهد کرد که میزان نفتی را که ایران در حال حاضر صادر می‌کند - ۱.۵ میلیون بشکه در روز - به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد، ترس از کارزار «فشار حداکثری» ترامپ دوباره شعله‌ور شد. او به باشگاه اقتصادی نیویورک گفت: «اگر من یک ایرانی بودم، اکنون تمام پولم را از ریال خارج می‌کردم.» اظهارات او از آن زمان به سرعت در میان ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی پخش شده است، جایی که آنها ابراز نگرانی می‌کنند که اگر رهبری آنها از تعامل با ترامپ امتناع کند، فروپاشی اقتصادی می‌تواند سریع‌تر از حد انتظار اتفاق بیفتد.
تردید در مورد میانجیگری روسیه
با توجه به سابقه خامنه‌ای در نادیده گرفتن نامه ترامپ در سال ۲۰۱۹ و رد صریح اخیر پیشنهاد رئیس‌جمهور آمریکا، مشخص نیست که آیا ایران در نهایت به درخواست دولت ایالات متحده پاسخ مثبت خواهد داد یا خیر.
در حالی که بسیاری امیدوارند که نزدیکی خامنه‌ای با پوتین ممکن است به این معنی باشد که او اکنون مایل به مذاکره خواهد بود اگر پوتین میانجیگری کند، اما همچنان به این بستگی دارد که ترامپ تا چه حد ممکن است خواسته‌های حداکثری را در هر توافقی دنبال کند. برنامه موشکی تهران و سیاست‌های منطقه‌ای آن مدت‌هاست که در فهرست خطوط قرمز خامنه‌ای قرار دارد.
در روزهای اخیر، تردید نسبت به نقش مسکو بر تفسیرها در رسانه‌های اصلاح‌طلب ایران غالب بوده است، که استدلال می‌کنند نمی‌توان به روسیه به عنوان یک دلال بی‌طرف اعتماد کرد، زیرا منافع خود را در اولویت قرار می‌دهد. برای آنها، گواه این امر، سابقه خیانت روسیه به متحدانش است، و به ویژه اینکه چگونه در دسامبر، زمانی که بشار اسد، رهبر سوریه توسط شورشیان مخالف سرنگون شد، چشم خود را بست.
حتی کیهان، روزنامه‌ای وابسته به دفتر خامنه‌ای، که مدت‌ها از اتحاد ایران با مسکو دفاع کرده است، به رهبری روسیه در مورد «خیانت آمریکا» هشدار داد. این روزنامه در سرمقاله‌ای در روز چهارشنبه، هرگونه مذاکره با ایالات متحده را رد کرد و یادآور شد که ترامپ هنوز در قبال دستور خود برای کشتن قاسم سلیمانی، ژنرال ارشد ایران در سال ۲۰۲۰، پاسخگو نشده است.
«رسیدن به ضربات نهایی»
ترامپ در مصاحبه با فاکس بیزینس، محتوای نامه خود به خامنه‌ای را به طور کامل شرح نداد. اما اشاره مختصر او نشان داد که این نامه شامل رویکرد هویج و چماق است. به گفته صابر گل‌عنبری، کارشناس اصلاح‌طلب، اگر قرار باشد این رویکرد از طریق نامه به طور رسمی به رهبری ایران منتقل شود، «بعید است که در تهران جدی گرفته شود.»
ساعاتی پس از اعلام خبر نامه، ترامپ با اظهارات مبهم به خبرنگاران در داخل دفتر خود، اوضاع را پیچیده‌تر کرد.
«ما با ایران به ضربات نهایی رسیده‌ایم. ... ما با ایران وضعیتی داریم که به زودی، خیلی خیلی زود اتفاقی خواهد افتاد.» رئیس‌جمهور آمریکا بار دیگر ابراز امیدواری کرد که توافقی حاصل شود، اما در عین حال به اقدام نظامی اشاره کرد و بر گزینه «دیگر» تأکید کرد که به گفته او «مشکل را حل خواهد کرد.»