آلمان، فرانسه و بریتانیا روز پنجشنبه مکانیسم موسوم به «بازگشت» تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را پس از سال‌ها مذاکرات برای دستیابی به همکاری و شفافیت بیشتر در برنامه هسته‌ای ایران که بی‌نتیجه ماند، فعال کردند.
این سه کشور اروپایی، که به عنوان E3 شناخته می‌شوند، همگی طرف‌های توافق هسته‌ای ایران در سال ۲۰۱۵ بودند که هدف آن محدود کردن توسعه تسلیحات هسته‌ای ایران بود، اما دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، در سال ۲۰۱۸ از آن خارج شد. کشورهای E3 اعلام کردند که این گام را به این دلیل برداشته‌اند که ایران برای سال‌ها به تعهدات خود در قبال آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) تحت توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، عمل نکرده است.
وزرای امور خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا اظهار داشتند: «عدم پایبندی ایران به برجام روشن و عمدی است، و سایت‌های اصلی نگران‌کننده از نظر اشاعه در ایران خارج از نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دارند.» آنها افزودند: «بنابراین، برنامه هسته‌ای این کشور همچنان تهدیدی آشکار برای صلح و امنیت بین‌المللی است.»
اعلام رسمی این موضوع به سازمان ملل موجب آغاز روندی تقریباً غیرقابل توقف می‌شود که با بازگشت شش قطعنامه تحریمی سازمان ملل علیه ایران که در دهه گذشته متوقف شده بود، در کمتر از یک ماه به پایان می‌رسد.
مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، از این اقدام استقبال کرد و گفت که ایالات متحده با متحدان اروپایی برای تکمیل بازگشت این تحریم‌ها همکاری خواهد کرد، در حالی که همچنان به دیپلماسی گشوده خواهد بود.
این قطعنامه‌ها به دنبال محدود کردن توانایی ایران برای غنی‌سازی اورانیوم و دستیابی به قطعات مورد نیاز برای برنامه‌های هسته‌ای و موشکی بالستیک خود و همچنین تسلیحات متعارف بودند. کشورهای E3 اکنون این اقدام را انجام می‌دهند زیرا توانایی آنها برای فعال کردن مکانیسم بازگشت در ماه اکتبر منقضی می‌شود، بنابراین کشورهای اروپایی که از عدم همکاری ایران ناامید شده بودند، احساس کردند که باید اکنون از این توانایی استفاده کنند وگرنه آن را برای همیشه از دست خواهند داد. و در حالی که این تحریم‌ها به طور مستقیم اقتصاد ایران را به شکلی که تحریم‌های یکجانبه آمریکا انجام می‌دهند، هدف قرار نمی‌دهند، اما همچنان تهدیدی جدی برای رژیمی هستند که از رکود اقتصادی و حملات هوایی تابستان گذشته رنج می‌برد.
علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران، گفت که با بازگشت تحریم‌ها، جهان، از جمله سرمایه‌گذاران، بانک‌ها و بازارها، احتمالاً «نتیجه خواهند گرفت که ایران در آینده نزدیک یک کشور منفور خواهد بود.» این تحریم‌ها به ویژه توانایی ایران برای بازسازی قابلیت‌های تهاجمی و دفاعی خود را در پی حملات اسرائیل و ایالات متحده در تابستان گذشته محدود خواهد کرد. واعظ گفت: «این تحریم‌ها بیشتر نمادین هستند تا ماهوی، مانند تحریم‌های آمریکا، اما بی‌تاثیر نیز نیستند.»
به طور فوری، این وضعیت به دلیل عدم موافقت ایران با شرایط اروپا که می‌توانست شش ماه مهلت به تهران بدهد، پیش آمده است. این شرایط شامل دسترسی نامحدود بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، شفافیت درباره محل ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم با غنی‌سازی بالا که ایران قبلاً فرآوری کرده است، و از سرگیری مذاکرات مستقیم با ایالات متحده بود.
اما این شکست که این هفته با جلسات بی‌نتیجه در ژنو به اوج خود رسید، تنها اوج سال‌ها دیپلماسی شکست‌خورده برای مهار ذخایر اورانیوم غنی‌شده و سانتریفیوژهای پیشرفته ایران بود که سنگ بنای سلاح هسته‌ای هستند. ایران پس از خروج ترامپ از توافق سال ۲۰۱۵ که توسط اوباما طراحی شده بود، پیشرفت خود را به سوی سلاح هسته‌ای به شدت تسریع کرد و چندین دور مذاکره با ایالات متحده در اوایل سال جاری هیچ توافقی را به همراه نداشت.
تمایل ایران به شرکت در مذاکرات بر سر غنی‌سازی، یا دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، پس از حملات هوایی اوایل تابستان توسط اسرائیل و ایالات متحده که به چندین تاسیسات هسته‌ای ایران آسیب رساند و احتمالاً برنامه هسته‌ای ایران را برای ماه‌ها یا حتی چند سال به عقب انداخت، بیشتر کاهش یافت.
واعظ گفت: «ایران قطعاً اشتباه محاسبه کرد، اما مقصر تنها ایران نیست.» او افزود: «اگر ترامپ از برجام خارج نمی‌شد، ما اینجا نبودیم، پس این گناه اصلی است. اما پیشنهاد اخیر اروپا نیز کاملاً غیرعملی بود، زیرا هیچ منفعتی برای ایران نداشت، بلکه فقط یک وقفه شش‌ماهه در بازگشت تحریم‌ها را ارائه می‌داد. و ایرانی‌ها به جای ارائه یک پیشنهاد متقابل، فقط وقت‌کشی کردند و بازی خطرناکی را شروع کردند، اما طرف مقابل کوتاه نیامد.»
هنوز یک پنجره ۳۰ روزه برای دیپلماسی لحظه آخری وجود دارد قبل از اینکه شش قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل که بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ به تصویب رسیدند (۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و ۱۹۲۹) دوباره به اجرا درآیند. کشورهای E3 در بیانیه خود گفتند: «ما از این دوره ۳۰ روزه برای ادامه تعامل با ایران در مورد پیشنهاد تمدید خود، یا هر تلاش دیپلماتیک جدی برای بازگرداندن ایران به تعهداتش، استفاده خواهیم کرد.» کشورهای E3 امیدوارند که با بازی کردن آخرین کارت فشار خود و فعال کردن مکانیسم بازگشت، بتوانند ایران را به موضعی سازگارتر مجبور کنند. اما واعظ گفت که این امر بعید است، زیرا همه طرف‌ها به مواضع حداکثری در مورد مسائلی مانند غنی‌سازی و دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پایبند هستند.
او گفت: «زمینه‌های مشترک کافی برای باور به پیشرفت کافی برای توقف زمان بازگشت تحریم‌ها وجود ندارد.»
دلیل تقریباً حتمی بودن بازگشت این تحریم‌ها این است که از نظر رویه‌ای، این موضوع برعکس اکثر مسائل در شورای امنیت سازمان ملل عمل می‌کند: هر عضو دائم، از جمله بریتانیا، فرانسه و ایالات متحده، می‌تواند هر تلاشی برای تخفیف به ایران و نگه داشتن قطعنامه‌های قدیمی در حالت تعلیق را وتو کند.
در عمل، بازگشت این تحریم‌های قدیمی سازمان ملل می‌تواند تأثیراتی بر اقتصاد ایران و صادرات نفت آن داشته باشد، صرفاً به این دلیل که بانک‌ها، بیمه‌گران، شرکت‌های کشتیرانی و دیگران احتمالاً تمایل کمتری به انجام تجارت با تهران خواهند داشت. علاوه بر این، تحریم‌های احیا شده به هر کشوری اجازه می‌دهند که کشتی‌های ایرانی را در دریا توقیف کند، که می‌تواند توانایی ایران برای صادرات نفت خام در نقض تحریم‌های موجود آمریکا را پیچیده‌تر کند.
چندی پیش، ترس بزرگ این بود که ایران در واکنش به فعال شدن مکانیسم بازگشت، رسماً از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج شود، که می‌توانست پیامدهای دراماتیکی برای توانایی جهان در نظارت بر توسعه هسته‌ای تهران داشته باشد.
با این حال، اخیراً ایران پیشنهاد کرده است که پاسخ آن می‌تواند ملایم‌تر باشد، مانند پایان دادن به همکاری با بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی. اما از آنجایی که همکاری ایران با بازرسان بین‌المللی از ماه ژوئن تقریباً صفر بوده است — با وجود بازدیدی این هفته برای مشاهده سوخت‌گیری در یک راکتور ایرانی — این امر صرفاً وضعیت موجود را رسمی خواهد کرد.
عدم تمایل ظاهری ایران به خروج از NPT ممکن است راهی برای تضمین حداقل مقداری کمک از سوی دو تن از معدود دوستان خود، روسیه و چین، هر دو عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل، باشد. اگرچه هیچ‌کدام نمی‌توانند بازگشت آن اقدامات قدیمی سازمان ملل را مسدود کنند، اما هر دو می‌توانند اجرای و اعمال این تحریم‌ها را مختل کنند و به ایران تا حدودی آسودگی بدهند، حتی اگر بیشتر جهان از خط مشی سازمان ملل تبعیت کند.
بنابراین، یک دهه پس از امضای توافق هسته‌ای اولیه، و هفت سال پس از خروج آمریکا، تلاش‌های دیپلماتیک برای مهار مسابقه ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای ممکن است به پایان رسیده باشد. این نه برای ایران که برعکسِ لغو تحریم‌های مورد نظرش را دریافت می‌کند، نه برای جامعه بین‌المللی که دید خود را نسبت به وضعیت برنامه هسته‌ای ایران از دست خواهد داد، و نه برای ایالات متحده که می‌خواهد اطمینان حاصل کند ایران به ساخت بمب نزدیک‌تر نمی‌شود، خوب نخواهد بود.
واعظ گفت: «این یک سناریوی باخت-باخت برای همه ایجاد می‌کند.»