حملات اسرائیل و آمریکا به ایران واکنش مهم اما بسیار مهارشده‌ای را از جانب کرملین برانگیخت. در 23 ژوئن، ولادیمیر پوتین این حمله را "غیرقابل توجیه و نابخشودنی" خواند، اما انتقاد او از آمریکا و اسرائیل هر دو بسیار محتاطانه بود و به نظر می‌رسد حمایت روسیه از ایران فراتر از این کلمات نخواهد رفت. این موضوع تعجب‌آور نیست: همان‌طور که اسنادی از سرویس ضد اطلاعات FSB که توسط اینسایدر به دست آمده نشان می‌دهد، با وجود نزدیک شدن ظاهری روابط با تهران، روابط بین روسیه و ایران مملو از بی‌اعتمادی متقابل است و هر دو کشور همچنان به طور فعالانه علیه یکدیگر جاسوسی می‌کنند. منابع در سرویس‌های اطلاعاتی روسیه تأکید می‌کنند که با وجود نزدیک شدن روابط، روسیه همچنان ایران را بیشتر دشمن می‌بیند تا متحد و نمی‌خواهد به تهران اجازه دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای را بدهد.
پس از تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین، روابط این کشور با سرویس‌های اطلاعاتی ایران نزدیک‌تر شد. مقامات عالی‌رتبه از سازمان اطلاعات نظامی روسیه (GRU) و سرویس امنیت فدرال (FSB) بیشتر از پیش به ایران سفر می‌کردند و همکاری‌های نظامی افزایش یافت — به‌ویژه با دریافت پهپادهای شاهد از تهران توسط مسکو در ازای شمش‌های طلا.
با این حال، در همان زمان، هر دو کشور به جاسوسی از یکدیگر در پشت صحنه ادامه دادند، همان‌طور که اسناد سرویس اول FSB (دپارتمان ضداطلاعات این سازمان)، که توسط اینسایدر به دست آمده، نشان می‌دهد. با وجود مقررات سخت‌گیرانه، افسران FSB اغلب اطلاعات طبقه‌بندی‌شده را با بی‌احتیاطی اداره می‌کنند و گزارش‌ها و خلاصه‌های فوق محرمانه را مکرراً برای خود یا همکارانشان ایمیل می‌کنند. این اسناد محرمانه دیدگاه این سازمان را درباره روابط روسیه با سایر کشورها آشکار می‌سازند.
از جمله این اسناد، "توصیه‌هایی برای برنامه‌ریزی فعالیت‌های عملیاتی و خدماتی در مرز ایران" است که سالانه تهیه می‌شود و با یک مرور کوتاه از وضعیت سیاسی کنونی آغاز می‌گردد.
ایران چگونه در روسیه جاسوسی می‌کند؟
پیش از "توصیه‌های" سال 2024، مقدمه‌ای کوتاه وجود دارد که به تقویت روابط روسیه و ایران اشاره می‌کند:
«در مرحله کنونی، توسعه روابط بین روسیه و جمهوری اسلامی ایران اهمیت ویژه‌ای یافته است. این روابط از سطح دوجانبه به سطح منطقه‌ای و حتی فرامنطقه‌ای ارتقا یافته‌اند.
عدم تمایل ایران و روسیه به پذیرش سلطه غرب، و به‌ویژه ایالات متحده، در روابط بین‌الملل و تمایل آن‌ها به ایجاد نظم جهانی چندقطبی، و همچنین تقویت سایر مراکز قدرت برای مقابله با هژمونی یک‌جانبه، به یکی از نقاط تماس در سیاست خارجی دو کشور تبدیل شده است.
در چارچوب عملیات نظامی ویژه در اوکراین و فشار بی‌سابقه‌ای که متعاقباً توسط غرب جمعی بر کشور ما اعمال شد، رهبری ایران رویکرد سیاست خارجی طرفدار روسیه را اتخاذ کرد که منجر به افزایش فشار ایالات متحده و متحدانش بر جمهوری اسلامی ایران شد. در این زمینه، تلاش‌های روسیه برای حل مسئله هسته‌ای ایران و کوشش‌ها برای کاهش فشار بین‌المللی بر ایران تأثیر مثبتی بر روابط بین‌دولتی داشته است که چشم‌اندازهای روشنی برای حرکت به سطح راهبردی دارند.»
با وجود تمام این نکات مثبت، مقامات ضداطلاعاتی خاطرنشان می‌کنند که جاسوسی ایران علیه روسیه هیچ نشانه‌ای از توقف ندارد:
«در عین حال، با وجود توسعه فعال روابط روسیه و ایران در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامی، سرویس‌های ویژه ایران همچنان به فعالیت‌های خود در روسیه ادامه می‌دهند و بر دستیابی به مدل‌های پیشرفته تسلیحات روسی، فناوری‌ها در زمینه‌های هوافضا، رادیو-الکترونیک و هسته‌ای، جستجوی کانال‌هایی برای دستیابی به محصولات نظامی و دوگانه با دور زدن قوانین روسیه، ایجاد مواضع نفوذ در میان روحانیون مسلمان روسیه، گسترش اسلام شیعه، و جمع‌آوری اطلاعات درباره وضعیت داخلی سیاسی و اقتصادی و سیاست خارجی تمرکز دارند.
سرویس‌های ویژه زیر از سفارت ایران در مسکو فعالیت می‌کنند: وزارت اطلاعات (MI)، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC) و اداره دوم اطلاعات ستاد مشترک نیروهای مسلح ایران.
…نتایج تحلیل فعالیت‌های ضداطلاعاتی در مرز ایران در سال 2023 نشان می‌دهد که با وجود تقویت روابط بین دولتی و توسعه چندجانبه همکاری‌ها، آژانس‌های اطلاعاتی ایران درگیر فعالیت‌هایی با هدف ایجاد شرایط برای نفوذ به شرکت‌های صنعتی، پژوهشی، طراحی و مهندسی روسیه هستند.
اهداف اصلی سرویس‌های ویژه ایران شامل موتورهای توربوجت و نیروگاه‌های مورد استفاده در صنایع موشکی، هوانوردی و نفت و گاز، فناوری‌ها در زمینه وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین، جنگ الکترونیک، محصولات رادیو-الکترونیک، و متخصصان صنایع موشکی، هوانوردی و فضایی است.
در بحبوحه افزایش همکاری‌های نظامی-فنی و افزایش تعداد هیئت‌های ملی بازدیدکننده از کشور ما و سفرکننده به ایران، گزارش‌هایی از تلاش‌های جذب با هدف متخصصان روسی که مستقیماً در اجرای تعهدات رسمی قراردادی مشارکت دارند و به اطلاعات محدود، از جمله اسرار دولتی، دسترسی دارند، به دست آمده است.»
برخی جزئیات دقیق درباره نحوه جذب نیرو توسط سرویس‌های ویژه ایران در روسیه را می‌توان در سندی با عنوان طولانی "مروری بر تاکتیک‌های فعالیت‌های اطلاعاتی سرویس‌های ویژه خارجی در کانال خروج شهروندان روسی با دسترسی به اطلاعات محرمانه دولتی به خارج از کشور" یافت که آن نیز در دسترس اینسایدر قرار گرفته است. به گفته FSB، جاسوسان ایرانی "به طور گسترده از بازدید هیئت‌های رسمی از شرکت‌های مجتمع نظامی-صنعتی روسیه، موسسات تحقیقاتی، سازمان‌های دولتی و تجاری برای مذاکرات رسمی، دعوت‌نامه‌ها برای سفرهای کاری خارجی، از جمله سفرهای کوتاه مدت، تحت بهانه‌های معتبر (مرحله بعدی مذاکرات، آشنایی با تجربه موجود خارجی، سخنرانی در موضوعات تحقیقات علمی)، تعطیلات در خارج از کشور و غیره" استفاده می‌کنند.
گفته می‌شود که سرویس‌های امنیتی دولتی ایران اغلب مأموران جذب شده را با پول ترغیب می‌کنند و به طور فعال "استفاده از حاملان مخفی 'در تاریکی'، جذب تدریجی آن‌ها به تبادل اطلاعات و فعالیت‌های تجاری" را تمرین می‌کنند.
بر اساس تحلیل FSB، فعالیت‌های ایران در روسیه شامل "تبلیغ اسلام شیعه و تشکیل مواضع در جوامع مذهبی مسلمان در روسیه برای پیشبرد منافع راهبردی ایران" و همچنین "دستیابی به فناوری‌ها، نمونه‌هایی از مواد و کالاها برای استفاده دوگانه و نظامی، هم از طریق کانال‌های رسمی و هم با دور زدن قوانین روسیه" است.
این سند همچنین اسامی ایرانیانی را فهرست می‌کند که مسئول تعامل با سرویس‌های ویژه روسیه یا جذب نیرو در خاک روسیه هستند.
به عنوان مثال، باسیری سید علیرضا، نماینده رسمی وزارت اطلاعات ایران، مسئول سازماندهی تماس‌ها با سرویس‌های اطلاعاتی داخلی (FSB) و خارجی (SVR) روسیه است. در واقع، اینسایدر دریافت که سوابق تلفنی وی شامل تماس‌هایی با افسران اطلاعاتی روسیه از جمله میخائیل خابروف – کارمند اداره همکاری بین‌المللی FSB (واحد نظامی شماره 55957)، که تحت پوشش کارمند شرکت دفاعی آلماز-آنتی کار می‌کند (اگرچه حوزه اصلی تخصص وی ایران نیست، بلکه چین است) – به همراه آرتیم بیتسور، همکار خابروف در اداره همکاری بین‌المللی FSB (متخصص در امور ایران)، و مراد چارف، کهنه کار SVR (وابسته به واحد نظامی شماره 33949) بوده است.
ذوالفقاری عباس محمد، رئیس اطلاعات راهبردی، با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC)، اداره اطلاعات نظامی روسیه (GRU) و سرویس امنیت فدرال (FSB) در تماس است. طبق اداره ضداطلاعات FSB، محمد "بر سازماندهی دستیابی، از جمله از طریق روش‌های غیرقانونی، به تجهیزات فنی ویژه" کار می‌کند. با این حال، این سند روشن نمی‌سازد که آیا این دستیابی "غیرقانونی" به تجهیزات ویژه توسط مقامات روسیه تأیید شده است یا خیر.
رضا خسروی مقدم، وابسته نظامی، با سرویس فدرال همکاری‌های نظامی-فنی روسیه (FSVTS)، سرویس فدرال کنترل فنی و صادرات (FSTEC)، صادرکننده دولتی اسلحه روسوبورون‌اکسپورت و وزارت دفاع در امور مربوط به همکاری‌های نظامی-فنی هماهنگی می‌کند. او همچنین در "جذب شهروندان روسی از میان پرسنل نظامی" دخیل است. در حالی که تأیید دخالت مقدم در هرگونه جذب واقعی دشوار است، او در واقع در تماس فعال با ارتش روسیه، از جمله با الکساندر بلوخین از اداره اصلی همکاری نظامی بین‌المللی وزارت دفاع، است.
روسیه چگونه در ایران جاسوسی می‌کند؟
در "توصیه‌های" سال 2024، افسران ضداطلاعاتی روسیه صراحتاً بر لزوم نفوذ به سرویس‌های اطلاعاتی ایران برای دستیابی به اطلاعات ارزشمند درباره فعالیت‌های تخریبی ایران در روسیه (مانند "کمپین‌های اطلاعاتی" در جوامع مذهبی که می‌تواند منجر به "درگیری‌های بین‌مذهبی" شود) و همچنین درباره وضعیت داخلی ایران (که شامل اطلاعات درباره جانشین احتمالی آیت‌الله خامنه‌ای است) تأکید می‌کنند. بر اساس این سند:
«علاوه بر این، در سال 2024 لازم است:
1. عملیات متمرکز بر اطلاعات انسانی و نفوذ اطلاعات فنی به سرویس‌های اطلاعاتی جمهوری اسلامی ایران را افزایش داد. این حوزه عملیات باید یک اولویت راهبردی در نظر گرفته شود.
2. اطلاعات پیشگیرانه درباره برنامه‌های ایران برای ترویج اسلام شیعه در قلمرو روسیه به عنوان ابزاری برای گسترش نفوذ خود جمع‌آوری شود. عملیات‌هایی برای جلوگیری از ایجاد کانون‌های درگیری بین‌مذهبی با الهام از ایران در خاک روسیه، مقابله با کمپین‌های نفوذ ایران با هدف گسترش دسترسی آن‌ها در جوامع مذهبی، و جلوگیری از تلاش‌ها برای قرار دادن جوامع شیعه در روسیه تحت کنترل مراکز مذهبی ایران انجام شود.
3. تلاش‌های سرویس‌ها و سازمان‌های اطلاعاتی ایران برای دستیابی غیرقانونی به – یا انتقال از طریق – فناوری‌ها، تجهیزات، مواد، و اطلاعات علمی یا فنی که می‌تواند در توسعه سلاح‌های کشتار جمعی، سیستم‌های تحویل آن‌ها، تسلیحات متعارف، یا تجهیزات نظامی مشمول کنترل صادرات استفاده شود، مختل گردد. همچنین از تلاش‌ها برای تسهیل خروج غیرمجاز دانشمندان و متخصصان فنی با دسترسی به اسرار دولتی از روسیه جلوگیری شود.
4. جمع‌آوری اطلاعات درباره عواملی که می‌تواند مبنایی برای کاهش انگیزه ایران برای حفظ همکاری نزدیک با روسیه باشد، تسهیل گردد. این عوامل شامل:
– نشانه‌های احیای احتمالی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) درباره برنامه هسته‌ای ایران و احتمال لغو تحریم‌های ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی ایران.
– جایگزینی احتمالی رهبر فعلی ایران به دلیل کهولت سن ایشان، نامزدهای احتمالی برای این سمت، و موضع آن‌ها درباره جهت‌گیری آینده سیاست خارجی ایران، از جمله گرایش آن به سمت روسیه.
5. اطلاعات درباره فعالیت‌های ضد روسی انجام شده توسط سفارتخانه‌های کشورهای غربی و اوکراین در ایران به منظور امکان پاسخ‌های مناسب جمع‌آوری شود.
6. توسعه روابط دوجانبه بین روسیه و ایران، ترویج ارتباطات بین سازمان‌های تجاری، و حمایت از مشارکت نمایندگان تجاری و دولتی جمهوری اسلامی ایران در منطقه تسهیل گردد.»
این سند اقدامات مشخصی را که طرف روسی برای دستیابی به این اهداف برنامه‌ریزی کرده است، از جمله "انجام عملیات ضداطلاعاتی با هدف افراد ایرانی‌تبار" و "جذب فارغ‌التحصیلان مراکز مذهبی ایران" تشریح می‌کند.
جالب اینجاست که با وجود تغییرات قابل توجه در سیاست جهانی طی سالیان اخیر، اهداف و روش‌های FSB تغییر چندانی نکرده‌اند. به عنوان مثال، نسخه 2021 "توصیه‌ها" – که پیش از جنگ تمام‌عیار در اوکراین، بازگشت ترامپ، گرم شدن روابط بین روسیه و ایران، و درگیری ایران و اسرائیل تهیه شده بود – تقریباً با نسخه 2024 آن یکسان است، حتی اگر نسخه قبلی تا حدودی جزئیات کمتری داشته باشد:
منبع اینسایدر در بخش ضداطلاعات نظامی FSB توضیح می‌دهد که از دوره ریاست جمهوری دیمیتری مدودف (2008-2012)، روسیه شروع به دیدن ایران بیشتر به عنوان یک رقیب تا یک متحد کرده است. در حالی که به طور علنی دوستی و همکاری را ترویج می‌کرد، روسیه هرگز از موضع اساسی خود مبنی بر اینکه ایران نباید به سلاح‌های هسته‌ای دست یابد، دست برنداشته است.
در واقع، در "توصیه‌های" سال 2024، می‌بینیم که FSB به ویژه نگران تلاش‌های ایران برای دسترسی به اطلاعات مربوط به فناوری‌های هسته‌ای روسیه است. بر این اساس، این سند بر لزوم "مختل کردن تلاش‌های سرویس‌ها و سازمان‌های اطلاعاتی ایران برای دستیابی غیرقانونی به – یا انتقال از طریق – فناوری‌ها، تجهیزات، مواد، یا اطلاعات علمی و فنی که می‌تواند در توسعه سلاح‌های کشتار جمعی استفاده شود" تأکید می‌کند.
همان‌طور که همان منبع در ضداطلاعات نظامی اشاره کرد، حتی در حالی که روسیه در سال‌های اخیر به نزدیکی با ایران سرعت بخشید، همچنان به همکاری نزدیک با اسرائیل از طریق اداره اصلی اطلاعات (GRU) ادامه داد و بدین ترتیب بازی دوگانه‌ای را پیش برد. ایران نمی‌توانست از این تماس‌ها بی‌خبر باشد، که تنها بی‌اعتمادی متقابل را عمیق‌تر کرد.
یک منبع عالی‌رتبه در GRU نیز وضعیت را تقریباً به همین شیوه برای اینسایدر تفسیر کرد. به گفته او، کرملین حداقل از سال 2010 در این رقابت به نفع اسرائیل عمل کرده است و تمام این مدت جنگ جاسوسی پنهان با ایران هرگز متوقف نشده است. او می‌گوید درگیری ایران و اسرائیل کرملین را در موقعیت دشواری قرار داده است، اما مسکو همچنان بیشتر نگران مشکلات داخلی است و رهبری این کشور در حال حاضر ظرفیتی برای تمرکز بر دیپلماسی خاورمیانه ندارد.